Да канца ХVІІІ ст. уніяцкі манаскі ордэн базыльян ужо меў багаты досвед падрыхтоўкі адданых сабе годных і адукаваных людзей, духоўных кадраў для ўніяцкай царквы, а таксама моладзі для свецкай службы. Адукацыйная традыцыя ордэна пачала закладва а ў Беларусі ў першай чвэрці ХVII ст., калі кароль Жыгімонт ІІІ Ваза сваім прывілеем дазволіў базыльянам адкрываць пачатковыя і сярэднія навучальныя ўстановы з выкладаннем на «рускай» (старабеларускай) і польскай мовах.
Сабраўшы ў сваіх шэрагах здольных і адукаваных людзей, базыльянскі ордэн стаў моцным і ўплывовым не столькі колькасцю, колькі высокім духоўным і інтэлектуальным узроўнем сваіх членаў. На падбор кадраў базыльяне звярталі асаблівую ўвагу, пачынаючы з маладых кандыдатаў у манаскае званне і студэнтаў. Паводле правілаў унутранага распарадку ордэнскіх навучальных устаноў «Базыльянская школа, або навука для добрага выхавання...» (1764 г.), у іх прымаліся толькі «здольныя да навук рыторыкі, філасофіі, тэалогіі, да мовы, якой кананічнае набажэнства адпраўляем» (г. зн. царкоўнаславянскай) [1, с. 23].
Базыльяне распрацавалі сістэму адукацыі, якая насіла пераважна лінгвістычны, багаслоўскі і агульнагуманітарны характар.
Базыльянскі ордэн унёс істотны ўклад у разві ё адукацыі на нашых землях і браў значны ўдзел у фарміраванні інтэлігенцыі краю. Не выпадкова сучасных даследчыкаў цікавіць створаная ім сістэма адукацыі (працы М. Підлыпчак-Маяровіч, Д. Бавуа, А.Ф. Самусіка і інш.); прадметам спецыяльнага навуковага вывучэння становя а асобныя яго навучальныя ўстановы (як школа ў Брэсце [2], Барунах [3]).
Апошняя трэць ХVІІІ ст. – першая трэць ХІХ ст. – яркая, хоць і завяршальная старонка ў дзейнасці базыльян у Беларусі. Ордэн вёў тут шматбаковую працу: душпастырскую, прапаведніцкую, місіянерскую, выдавецкую, нават творчую, навуковую і пісьменніцкую. Важнай дзялянкай дзейнасці была навучальнавыхаваўчая праца.
На хвалі Асветніцтва і дзейнасці Адукацыйнай камісіі базыльяне пакрылі тэрыторыю Беларусі разгалінаванай сеткай сваіх навучальных устаноў: ад пачатковых школ да філасофска-тэалагічных студый, якія рыхтавалі кадры для ордэна і ў меншай меры – прыходскае духавенства і свецкае чынавенства. Гэта былі навучальныя ўстановы чатырох тыпаў: 1) базыльянскія студыі для ўласных манахаў, 2) духоўныя семінарыі для ўніяцкіх святароў, 3) школы (вучылішчы) для свецкай моладзі, 4) прыходскія школы [4, с. 239].
Большасць гэтых навучальных устаноў працавала паводле праграм і статута Адукацыйнай камісіі.
Пасля скасавання ў 1773 г. ордэна езуітаў базыльянам перайшоў шэраг езуіцкіх школ (у Брэсце, Віцебску, Мінску, Навагрудку, Гродна, Пінску, Полацку і інш.), пасля чаго базыльянскае школьніцтва заняло ў Беларусі бачнае месца ў сферы адукацыі, ці не найбольш рэпрэзентатыўнае для апошняй чвэрці ХVІІІ ст.
Многія сучаснікі ў сваіх мемуарах адзначаюць, што базыльяне добра выконвалі свае адукацыйнавыхаваўчыя функцыі на тэрыторыі Беларусі, што яны ўмелі развіваць інтэлектуальныя і фізічныя здольнасці маладых людзей, стараліся найперш у іх «выпрацаваць сілу духа»; што навучанне ў базыльянскіх школах насіла патрыятычна характар [5, с. 438, 444]. Мемуарысты сведчаць пра высокі імідж базыльянскай сістэмы адукацыі і выхавання ў тагачасным грамадстве.
Веды і педагагічны досвед базыльян спачатку прыйшліся даспадобы расійскаму ўраду, які выношваў намер прафесіяналізацыі яго кліру – пераўтварэння ў «юношевоспитательное сословие». Падтрыманая афіцыйнымі коламі імперыі базыльянская сістэма адукацыі працягнула сваё разві ё. Пасля выгнання ў 1820 г. з Расіі езуітаў базыльянскаму ордэну, які тады яшчэ карыстаўся прыхільнасцю Пецярбургскага двара і меў добрую рэпутацыю ордэна, здольнага «да прыстойнай і дасканалай адукацыі моладзі ... адпаведна сучаснаму стану навук», зноў было прапанавана замяніць іх па вучэбнай частцы.
Яркая і яшчэ не дастаткова асэнсаваная з’ява гісторыі адукацыі – базыльянскія свецкія школы (вучылішчы) у Барунах, Беразвечы, Брэсце, Віцебску, Вярбілаве, Жыровіцах, Любары, Лядах, Паддубіссі і Талачыне, якія рыхтавалі моладзь да грамадзянскай службы. Рэфармаваныя на аснове статута Адукацыйнай камісіі, яны за шэсць гадоў навучання давалі аб’ём ведаў, неабходны для паступлення ва ўніверсітэт. У гэтым бачы а імкненне ўніяцкай царквы ісці ў нагу з часам, захаваць уласную грамадска-культурную ролю і больш эфектыўна працягваць сваю місію ў новых рэаліях эпохі.
Змест і характар навучання ў гэтых школах мала чым адрозніваўся ад школ свецкіх, хіба тым, што выкладалі тут настаўнікі-манахі, у сувязі з чым, па словах аднаго з іх гадаванцаў, «сама навука нібы набывала святасць». Абавязковае патрабаванне да гэтых манахаў – наяўнасць дыплома Віленскага ўніверсітэта і педагагічных здольнасцяў. Для забеспячэння вучэбнага працэсу меліся глобусы, геаграфічныя карты, тэрмометры, барометры, компасы, электрычныя і пнеўматычныя машыны, матэматычнае абсталяванне, бібліятэкі. Праграмы школ, даючы веды па гісторыі Радзімы, мелі патрыятычны кірунак.
Выхаванне ў манастырскіх школах па якасці пераўзыходзіла свецкія навучальныя ўстановы. Як успамінаў выпускнік Барунскай базыльянскай школы А. Адынец, менавіта школы розных ордэнаў у першай трэці ХІХ ст. пастаўлялі ў Віленскі ўніверсітэт кантынгент «самых добрасумленных і высокамаральных студэнтаў», якія потым папаўнялі шэрагі мясцовай інтэлігенцыі. «І нават той чысты, узвышаны эстэтычны кірунак, які склаўся ў гэтым універсітэце, атрымаў свой пачатак ад студэнтаў, якія скончылі гэтыя школы».
У. Сыракомля пісаў пра базыльянскія школы: «Нашых дзядоў сцябалі старыя езуіты, нашых бацькоў секлі айцы піяры, а мы паспыталі базыльянскія розгі. Але няхай за гэтыя розгі ўшануюць іх нябёсы. Так здорава яны лупцавалі, калі было за што, але і кахалі яны дзяцей сардэчна і шчыра, старанна настаўлялі іх у навуцы і веры і строга пільнавалі мараль – шмат каго дала нашаму краю іх уважлівая апека».
Пачатковыя школы для дзяцей з бяднейшых слаёў не былі прадметам найбольшай зацікаўленасці базыльян, бо бацькі не маглі кампенсаваць выдаткаў на іх утрыманне. Тым не менш, у канцы ХVІІІ – першай трэці ХІХ ст. базыльяне кожнага трэцяга манастыра, нават не маючы спецыяльнага фундуша, утрымлівалі на «манастырскім хлебе і адзенні» па 5–15 вучняў з бедных сем’яў, якіх больш «дзеля ўзнагароды, на якую разлічвалі ў «будучым» жы і», вучылі «чытаць і пісаць па-польску і па-руску, лічыць і хрысціянскай навуцы».
Эпілогам дзейнасці базыльянскіх школ у Беларусі стала іх рэарганізацыя на мяжы 20-х – 30-х гг. і закры ё, хоць яшчэ ў 1827 г. у вышэйшых дзяржаўных колах гаварылі пра базыльян, як пра адданых і вельмі значных дзеячаў адукацыі. Надзеі, што ўскладваў царызм на базыльян як на выхавацеляў пранікнутага вернападданніцкімі настроямі маладога пакалення, не апраўдаліся. Вучонае манаства, наадварот, паралізоўвала ўрадавыя намаганні па ўнутранаму злі ю края з імперыяй – прышчэплівала ўніяцкай моладзі ліцвінскі сепаратызм і мясцовы патрыятызм, які, праўда, нярэдка выступаў у польскай форме. Імкненне базыльян «удержать направление умов в непонятную сторону, не согласно с мерами правительства», умацаванне праз іх навучальныя ўстановы рэлігійнай і нацыянальнай самасвядомасці, апазіцыйных настрояў надало асветніцкай праблеме на Беларусі палітычную афарбоўку. Пачынае а выцясненне са сферы адукацыі базыльян, якія папалі ў няміласць і пазбавіліся апекі А. Чартарыйскага, і скасаванне іх манастыроў.
Імператарскім загадам 1828 г. былі прыгавораны да паступовага знішчэння базыльянскія вучылішчы. У 1828–1836 гг. закрываю а для моладзі, якая жадала прысвяціць сябе свецкай кар’еры, Жыровіцкі, Талачынскі, Барунскі, Вярбілаўскі, Беразвецкі, Ляданскі і інш. манастыры, а іх навучальныя ўстановы спынілі існаванне або былі перапрафіляваны на пастаўку кадраў выключна для царквы. Былі зменены мэта, змест і накіраванасць адукацыі – са сродку ўзвышэння прэстыжу і культурнага ўзроўню ўніяцкай царквы яна была зроблена сродкам яе ліквідацыі і перавыхавання вернікаў «в видах» урада.
С. В. Марозава
Проблемы и перспективы инновационного развития университетского образования и науки : материалы Междунар.науч. конф. (Гродно, 26–27 февр. 2015 г.) / М-во образования Респ. Беларусь, ГрГУ им. Я. Купалы ; редкол.: А. Д. Король (гл. ред.) [и др.]. – Гродно : ГрГУ, 2015. – 364 с.
