На працягу большага перыяду айчыннай гісторыі асноўную частку беларускага насельніцтва складала сялянства, якое адыгрывала вырашальную ролю ў эканоміцы рэгіёна, з’яўлялася асноўным вытворцам матэрыяльнага багацця і захавальнікам нацыянальнай культуры. Не стала выключэннем і ХХ стагоддзе. Аднак далёка не ўсе моманты аграрнай гісторыі Беларусі вывучаны ў поўнай меры, перш за ўсё пытанне правядзення аграрных пераўтварэнняў у Заходняй Беларусі ў 1921–1939 гг., таму неабходна выправіць гэтую сітуацыю.
Паводле падпісанага 18 сакавіка 1921 г. Рыжскага мірнага дагавора заходнебеларускія землі (былая Гродзенская губерня, Навагрудскі, Пінскі, часткова Мазырскі, Мінскі і Слуцкі ўезды Мінскай губерні, Дзісненскі, Лідскі і Ашмянскі ўезды Віленскай губерні) ўвайшлі ў склад міжваеннай польскай дзяржавы. Яшчэ ў кастрычніку 1920 г. пад юрысдыкцыю Польшчы трапіла “Сярэдняя Літва” – Вільня, Віленскі, Свянцянскі, часткова Трокскі ўезды. На згаданай тэрыторыі, населенай пераважна беларусамі, а таксама палякамі і літоўцамі, былі створаны чатыры ваяводствы, за якімі замацавалася неафіцыйная назва “Заходняя Беларусь”.
Геаграфічныя межы даследавання былі выбраны з улікам асноўнай праблематыкі дысертацыі. Пад тэрмінам “Заходняя Беларусь” у дысертацыі разглядаюцца беларускія землі агульнай плошчай каля 82 000 км2 , якія ў 1921–1939 гг. знаходзіліся ў складзе Польскай Рэспублікі – гэта сучасныя Брэсцкая і Гродзенская поўнасцю і часткова Мінская і Віцебская вобласці (у азначаны перыяд – Навагрудскае ваяводства, Палескае ваяводства без Камень–Кашырскага, Сарненскага і часткі Пінскага і Столінскага паветаў, Гродзенскі, Ваўкавыскі і часткова Аўгустоўскі і Сакулкаўскі паветы Беластоцкага ваяводства, Ашмянскі, Браслаўскі, Вілейскі, Дзісненскі, Маладзечанскі, Пастаўскі і часткова Свянцянскі паветы Віленскага ваяводства), што ў цэлым складала прыблізна 24 % тэрыторыі і 11 % насельніцтва польскай дзяржавы.
Неабходна падкрэсліць, што ў тагачаснай польскай статыстыцы падлік вёўся ў асноўным па ваяводствах і Заходняя Беларусь не выдзялялася як асобны рэгіён. У адпаведнасці з прынятымі айчыннай гістарыяграфіяй правіламі за даныя па Заходняй Беларусі прымаюцца звесткі па Віленскім, Навагрудскім і Палескім ваяводствах, лічачы ўмоўна, што Камень–Кашырскі і Віленска–Трокскі паветы па сваіх галоўных паказчыках прыкладна адпавядаюць Ваўкавыскаму і Гродзенскаму.
Вывучэнне аграрнай гісторыі Заходняй Беларусі ў 1921–1939 гг. з’яўляецца адной з актуальных задач, якія стаяць перад сучаснай беларускай гістарычнай навукай. Неабходна падкрэсліць, што ў разглядаемы перыяд сяляне складалі абсалютную большасць заходнебеларускага насельніцтва і адыгрывалі вырашальную ролю ў эканамічным жыцці рэгіёна, аднак знаходзіліся на самым нізе тагачаснай сацыяльнай лесвіцы.
У сельскай гаспадарцы Заходняй Беларусі ў 1921–1939 гг. захоўвалася істотная колькасць перажыткаў, якія замаруджвалі яе далейшае развіццё. Галоўнымі з іх былі буйное памешчыцкае землеўладанне і цераспалосіца (наяўнасць у значнай часткі сялянства па некалькі раскіданых зямельных надзелаў). Зямля разглядалася ў гэты час як найбольш выгаднае капіталаўкладанне, таму свабодныя грошы сяляне трацілі пераважна на яе набыццё, што станавілася адной з прычын пашырэння цераспалосіцы. Зямельныя надзелы пераходзілі па спадчыне ад бацькі да сыноў і складалі яе асноўную і найбольш пажаданую частку. Улічваючы штогодавы вялікі натуральны прырост вясковага насельніцтва, гэта прыводзіла да хуткага драбнення і аддаленасці сялянскіх надзелаў.
На пачатку 1920–х гг. ва ўмовах пасляваеннай разрухі і галечы надзвычай цяжкае становішча сялян магло выліцца ў рэзкае незадавальненне палітыкай польскай дзяржавы. На той час у многіх краінах Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы ў барацьбе за свае правы і паляпшэнне матэрыяльнага становішча назіраліся шматлікія выступленні сялян і рабочых, якіх актыўна падтрымлівалі левыя партыі і ў першую чаргу камуністы. У такіх абставінах неабходна было тэрмінова вырашаць аграрнае пытанне. Адным з шляхоў гэтага стала камасацыя, спалучаная з парцэляцыяй (частковым падзелам за выкуп памешчыцкіх зямель), але свабодныя землі польскі ўрад у першую чаргу перадаваў асаднікам для замацавання свайго панавання на новадалучаных тэрыторыях.
Аналіз айчыннай і замежнай гістарыяграфіі дазваляе зрабіць выснову, што правядзенне камасацыі на землях Заходняй Беларусі вывучана даволі фрагментарна і многія важныя яе аспекты засталіся па-за ўвагай даследчыкаў. Храналагічныя рамкі дысертацыі ахопліваюць 1921–1939 гг. Ніжэйшай мяжой азначанага перыяду з’яўляецца заключэнне Рыжскага мірнага дагавора (18 сакавіка 1921 г.), паводле якога Заходняя Беларусь увайшла ў склад польскай дзяржавы, вышэйшай – 1 верасня 1939 г., пачатак Другой сусветнай вайны, у выніку чаго рэалізацыя камасацыі была перарвана. Дзеля больш поўнага і глыбокага раскрыцця асобных важных тэматычных пытанняў даследавання (галоўным чынам перадумоў камасацыі і асаблівасцей яе правядзення) аўтар дапускаў выхад за пазначаныя храналагічныя рамкі.
Актуальнасць дысертацыйнага даследавання абумоўлена адсутнасцю ў беларускай гістарыяграфіі асобнай працы па пытанні ажыццяўлення польскімі ўладамі камасацыі на землях Заходняй Беларусі ў 1921–1939 гг. Неабходна падкрэсліць, што ў многіх даследаваннях прадстаўнікоў польскай гістарыяграфіі камасацыя ўжываецца як сінонім тэрміна “ссяленне” (scalanie, з польскага “аб’яднанне зямель”).
У цэлым у гістарычнай навуцы існуе даволі шмат падыходаў да вызначэння сутнасці палітыкі камасацыі, таму аўтар дысертацыі прытрымліваецца наступнага асабістага тлумачэння: “камасацыя – гэта працэс аб’яднання раскіданых сялянскіх надзелаў з улікам іх грашовай вартасці, перанясення па магчымасці на новае месца хат і гаспадарчых пабудоў і стварэння такім чынам значнай колькасці хутароў з мэтай наступнай арганізацыі рацыянальнай сельскай гаспадаркі”.
Увядзенне аўтарам у навуковы зварот вялікай колькасці архіўных дакументаў і першакрыніц дазваляе больш поўна асвятліць асобныя маладаследаваныя аспекты правядзення камасацыі ў Заходняй Беларусі ў 1921–1939 гг. і даць аб’ектыўную і ўзважаную ацэнку разглядаемым падзеям.
Гарматный Виталий Петрович
