Беларуская байка апошняй чвэрці ХІХ стагоддзя пачалася з перакладу твораў антычных, рускіх, польскіх і іншых байкапісцаў. Наогул, без высокаякаснай перакладчыцкай дзейнасці не можа абыйсціся ні адна нацыянальная літаратура. Пераклады з замежных аўтараў адыгралі значную ролю ў станаўленні многіх сусветных літаратур, у тым ліку і новай беларускай літаратуры. На станаўленні жанру байкі і баечнай творчасці беларускіх пісьменнікаў адбіўся ўплыў вялікага рускага байкапісца Івана Крылова і класіка польскай літаратуры Адама Міцкевіча. Цудоўныя беларускамоўныя пераклады гэтых аўтараў, а потым і ўласныя сачыненні беларускіх байкапісцаў узбагацілі беларускую літаратуру новымі вобразамі і тэматыкай, спрыялі развіццю вобразнай беларускай літаратурнай мовы. Цікава, што на станаўленне баечнай творчасці Міцкевіча і Крылова значна паўплывала творчасць французскага байкапісца Лафантэна. Байка Адама Міцкевіча “Chlop i zmija” з’яўляецца адпаведнікам байкі Лафантэна “Селянін і змяя”. Яна перакладзена на беларускую мову адным з заснавальнікаў беларускай школы перакладу Янкам Купалам з некаторымі адступленнямі ад аўтарскага тэксту, якія, аднак, не парушаюць ідэйнай задумы твора. Байку Міцкевіча “Ліс і казёл”, сюжэт якой таксама запазычаны ў Лафантэна, але ў аўтарскай інтэрпрэтацыі, пераклаў вядомы беларускі байкапісец Уладзімір Корбан.
Але першым у галіне беларускага перакладу пачаў працаваць Францішак Багушэвіч. Ягоны пераклад байкі І.Крылова “Свіння пад Дубам” пад назвай “Свіння і жалуды” з’яўляецца першым узорам баечнага жанру перакладной літаратуры ў беларускай паэзіі.
Пачаўшы з выкарыстання вопыту І.Крылова і А.Міцкевіча беларускія байкапісцы пайшлі сваім шляхам, развіваючы ўласныя традыцыі нацыянальнай байкі. Першаадкрывальнікамі жанру ў беларускай літаратуры ХІХ стагоддзя сталі Францішак Багушэвіч і Альгерд Абуховіч, якіх лічылі “самымі каларытнымі постацямі ў нашай літаратуры мінулага стагоддзя” [5, с. 3]. Вельмі многае яднае гэтых пісьменнікаў. Абодва равеснікі, абодва прайшлі суровую школу жыццёвых выпрабаванняў, удзельнічалі ў паўстанні 1863 года. Прыхільнікі роднай мовы, абодва распрацоўвалі новыя літаратурныя жанры, у прыватнасці жанр байкі. “Наша мова, – гаварыў Багушэвіч, – для нас святая, бо яна нам ад Бога даная, як і другім добрым людзям, і гаварылі жа мы ёю шмат і добрага, але так ужо мы пусцілі яе на здзек...” [1, с. 8]. Вядома, што Багушэвіч збіраў прыказкі і прымаўкі для беларускага філалагічнага слоўніка, якія, магчыма, і сталі адной з крыніц звароту пісьменніка да азначанага жанру. Ён загаварыў мовай сялян, якіх добра разумеў і якія разумелі яго.
Ёсць усе падставы лічыць, што пісьменнік не абмежаваўся адзінай байкай. Многія з іх, відаць, не дайшлі да нас. Аб гэтым сведчыць успамін Элізы Ажэшкі ў лісце да Яна Карловіча ад 22 лютага 1888 года: “Быў у мяне на днях п.Багушэвіч і чытаў мне нядаўна напісаную ім па-беларуску байку – доўгую, поўную фантазіі, цудоўную. Прыгожы гэты талент. Польская паэзія яго слабая, але беларуская... выдатная” [2, с. 330]. У паэта, відаць, былі рукапісы, якія, бясспрэчна, загінулі, магчыма, у кабінетах цэнзараў або ў прыватных архівах ягоных сяброў. Уладзіміру Содалю ўдалося запісаць паводле ўспамінаў кушлянцаў адзін з такіх вершаў – байку “Пан і блыха” ад паноў Зыгмунда і Восіпа Каспяровічаў, жыхароў Польшчы, сыноў суседа Багушэвіча па Кушлянах Пятра Каспяровіча. “Верш гэты , – сказаў Зыгмунд, – я ведаю з маленства ад бацькі, і бацька мне казаў, што напісаў яго Мацей Бурачок – Францішак Багушэвіч” [6, с. 174]. Тое ж сказаў і Восіп: “Верш “Пан і блыха” навучыў нас бацька.. і можна на сто працэнтаў сказаць, што напісаў яго Ф.Багушэвіч...” [6, с. 174]. Унучка Багушэвіча Станіслава Тамашэўская таксама зазначыла: “Верш пра пана памятаю і магу пацвердзіць, што напісаў яго дзядуля...” [6, с. 174]. Верш напісаны, па меркаванні Уладзіміра Содаля у Багушэвічавым стылю. Тэматыка верша, безумоўна, яго. Вобраз пана-крывасмока характэрны для ўсёй творчасці паэта. У байцы, – гаворыць даследчык – сустракаюцца звыклыя для Багушэвіча паэтычныя сродкі: “брушка, тлуста-мякка, як падушка”. Дыялог вельмі падобны на дыялогі ў байках “Свіння і жалуды”, “Воўк і авечка”, афарыстычныя і канцоўка твора. “Гэтак, думаецца, мог сказаць толькі Ф.Багушэвіч, які ўсёй сваёй істотай ненавідзеў панскі паразітызм” [6, с. 173], – заключае Ул. Содаль. Калі гэта так, дык ёсць усе падставы сцвярджаць, што сюжэт сваёй байкі Ф.Багушэвіч запазычыў у А.Міцкевіча, які ў 1825 годзе напісаў байку “Блыха і рабін”. Пазней беларускі чытач пазнаёміўся з ёй у бліскучым перакладзе Кандрата Крапівы. Ведаючы адносіны Міцкевіча да служкаў каталіцкай царквы, якія імкнуліся заглушыць яго голас і ўтаптаць у гразь (байка “Звон і звонікі”), зразумела, што ў творы высмейваюцца прадстаўнікі царквы ў асобе рабіна, які злавіў блыху і задумаў яе пакараць. Тая ж сітуацыя адлюстравана і ў байцы Багушэвіча, а вось мэты – розныя. Параўнаем байку Адама Міцкевіча з байкай, запісанай Уладзімірам Содалем:
А.Міцкевіч:
Талмуд даследваў рабін дасканала
Ды аж пацёпваўся: блыха яго кусала. [3, с. 171].
Ф. Багушэвіч:
Блыха ўлезла пану ў пярнат,
Пан з яе не быў рад,
Стала кусаць яго за брушка,
Тлуста-мякка, як падушка. [6, с. 173].
Як бачым, пачатак супадае ў абедзьвух байках. Але калі ў Міцкевіча галоўны герой – рабін, служка царквы, да якога паэт заўсёды ставіўся з пагардай і ненавісцю, дык у Багушэвіча – пан, да якога было такое ж стаўленне. Злавіўшы блыху, і рабін, і пан папракаюць яе ў крыважэрнасці.
А.Міцкевіч:
Ты ад чужой крыві бліскучай стала, –
Крычыць ёй рабін. – Глянь на пчол, на іх палацы,
На воск, на мёд – плады сумленнай працы. [3, с. 171].
Ф.Багушэвіч:
Ты, праклятае насенне,
Не досць табе, што жывеш без працы,
Яшчэ захацела жыць у палацы? [6, с. 173].
Рабін называе блыху паразітам, якая з асалодай смокча кроў з людзей, і ставіць у прыклад працавітых пчол. Паэт і тут працягвае непрымірымую барацьбу са служкамі царквы, якую ён распачаў яшчэ будучы членам філаматычнага таварыства. У паэме “Мешка – князь Навагрудка” Адам Міцкевіч вывеў вобраз такога хітрага і каварнага прапаведніка, які ператварыў жыццё князя Мешкі ў кашмар. З цягам часу Мешка зразумеў свае памылкі, з дапамогай народнай сілы разбіў татарскага хана Мамая, паланіў яго, але адпусціў па свабоду, сказаўшы, што калі ён, Мешка, пачуе, што яго, Мамая, калі-небудзь абкружаць такія ж айцы-прапаведнікі – мулы, еўнухі, дэрвішы, якія будуць смактаць кроў народа, дык ён акажа яму паслугу і дапаможа разагнаць гэтых крывапіўцаў. Пытанне блыхі: “А як жыве сам рабін?” – застаўляе чытача пранікнуць у сутнасць натуры самога рабіна, які, шляхам падману і адкрытага грабяжу, нажываецца за кошт працаўнікоў. Праўда, гэтага ён не разумее і шукае драпежнікаў у іншых асобах, але не ў сабе: “Дык смерць таму, хто век чужое грабіў!” Не разумее гэтага і пан у творы Ф.Багушэвіча: “І так, мармычучы пад нос, блыху да свечкі ён паднёс”.
Такім чынам, уплыў Адама Міцкевіча на баечную творчасць Францішка Багушэвіча несумненны. Апошні стаў аўтарам вядомай байкі “Воўк і авечка”, якая стала першым узорам арыгінальнага баечнага жанру ў беларускай літаратуры. Аўтограф гэтай байкі захаваўся ў лісце паэта да Яна Карловіча за 10-22 червеня 1886 года і меў назву “Воўк, ягня, авечка”. Традыцыйны біблейскі матыў “ваўкі-авечкі” (Евангелле ад Мацвея 10, 16) стаў вельмі папулярным у славянскіх літаратурах. У аснове байкі традыцыйны матыў аб хцівым і лютым ваўку. Воўк-прыгоннік, як і ў іншых байках, люты драпежнік, а вось вобраз “дурной” авечкі намаляваны па-новаму. Яна не верыць ваўку, пераапранутаму ў авечую скуру, які нахабна запрашае яе ў госці да ўкрадзенага ім жа ягняці. Вобраз ваўка Ф.Багушэвіч, магчыма, выкарыстаў, прачытаўшы байку А.Міцкевіча “Тхор на выбарах”, дзе паэт высмейвае дробязныя сваркі сярод польскай эміграцыі пасля паўстання 1830 – 1831 гадоў, запозненыя ўзаемаабвінавачванні і няўдачы гэтага паўстання:
Палкоўнік-воўк нішто, ды схільны да рабунку,
Прывык ягнят без жалю рваць. [6, с. 182].
Як і А.Міцкевіч, Ф.Багушэвіч рашуча здымае з ваўкоў авечую скуру і вучыць распазнаваць іх сапраўдны твар.
Такім чынам, абодва паэта ў свой неспакойны час звярнуліся да алегарычнага жанру, які даваў магчымасць як Адаму Міцкевічу, так і Францішку Багушэвічу выказваць свае адносіны да паўсядзёнага жыцця, жыцця грамадства і, галоўнае, даць спажытак да роздуму тым, хто быў неабыякавы да палітычнага становішча ва ўласнай краіне.
Уладзімір Каяла
