Podstawę materiałową artykułu stanowią inskrypcje nagrobne cmentarzy prawosławnych i dawnych greckokatolickich z ponad 60 miejscowości wschodniej Lubelszczyzny. Większość objętych badaniami nekropolii to cmentarze wiejskie, dla których charakterystyczne jest zachowanie wspólnoty gwarowo kulturowej. Badano zarówno cmentarze otwarte, jak i zamknięte dla pochówków. Analiza inskrypcji pokazała, że w przestrzeni sepulkralnej wschodniej Lubelszczyzny wyraźnie zaznaczają się cechy charakterystyczne dla pogranicza językowego i kulturowego.
Na omawianym obszarze istnieją obok siebie dwa języki: polski oraz ukraiński (tj. gwary zachodniopoleskie przynależące do dialektu północno-zachodnioukraińskiego). W sferze religijnej wyraźne są także wpływy języka rosyjskiego, zwłaszcza w okresie do 1918 r.
Odzwierciedlenie elementów pogranicza polsko-wschodniosłowiańskiego dostrzec można na poziomie grafii. Wyrażone jest ono poprzez zróżnicowanie alfabetu: występują tutaj zarówno napisy cyrylickie, jak i napisy łacinką (alfabet łaciński dominuje zwłaszcza w inskrypcjach powojennych i współczesnych). Wewnętrznie zróżnicowana jest sama cyrylica. Jak zauważa F. Czyżewski, na badanym obszarze funkcjonują inskrypcje pisane alfabetem rosyjskim sprzed reformy, alfabetem rosyjskim zreformowanym oraz alfabetem ukraińskim [1, s. 26]. Oto przykłady napisów cyrylicą sprzed reformy (pogrubioną czcionką zaznaczono grafemy usunięte po reformie):
|
ZAB-7081 В.П. ПОМЯНИ ГОСПО ДИ ДУШУ УСОПША ГО РАБА ТВОЕГО ВИКЕНТІЯ СЕЙ ХРЕСТ СООРУ ДИЛ ІОСИФЪ НАЗАРУКЪ 1893 Г. 23 СЕНТАБРЯ
|
NW-3580 Б. П. ЗДѢСЬ ПОКОИТСЯ ПРАХЪ ПАВЛЫ ВАСИЛЬЕВНОЙ ФИЛИПЮК РОД. 4 МАЯ 1869 Г. УМ. 14 ОКТ. 1911 Г. ПРО- ЖИВШЕЙ ВЪ СУПРУЖЕСТВѢ 26 ЛѢТЪ ВОЗДВИГНУТЪ МУЖЕМ ΘЕОДОРОМ ФИЛИПЮКОМЪ |
Inskrypcje zapisane alfabetem rosyjskim zreformowanym stanowią znaczny odsetek analizowanego materiału. Oto przykłady takich inskrypcji z różnych okresów:
|
ZAB-6206 УПОКОИ ГОСПОДИ ДУШУ УСОПШАГО РАБА ТВОЕГО СТЕФАНА РУЦКАГО ПОМ. 1925 ГОДА НА 56 ГОДА ЖЫЗНИ ПАМЯТЬ ОТ ДЕТЕИ
|
ZAB-6393 СО СВЯТЫМИ УПОКОЙ ГОСПОДИ ДУШУ РАБЫ ТВОЕЯ ВЕРУ ЗИНЬЧУК Р.Ж. 1941 Г. ПОМ. 1942 Г.
|
Jak stwierdza F. Czyżewski, inskrypcje w alfabecie ukraińskim pochodzą głównie z okresu międzywojennego i początku lat 40. XX wieku [1, 26]. Poniżej przykłady inskrypcji ukraińskojęzycznych:
|
WKI-IІ-9209 Б. П. АДАМ І МИХАЙЛО КОТ ВМЕРЛИ 9-ХІІ-1981 Р. 15-ХІІ-1888 Р. ПРОЖИЛИ 78 Л. – 25 Л. ВІЧНА ЇМ ПАМЯТЬ ВІД ВНУКІВ І ПРАВНУЧКУВ ВАСИЛА ІВАНА І МИХАЙЛА КОТ. 1936 Р. |
BP-II-3080 Б. П. МИХАЙЛО ЛУЦЕВИЧ ГРОМАДЯНИН СЕЛА НОСIВ НАР. 10. Х. 1910 Р. В НОСОВI Б. П. IГОР КОЗАЦЬКИЙ УЧИТЕЛЬ У НОСОВI НАР. 12. ХII. 1912 Р. ПОМЕРЛИ ТРАГIЧНО ДНЯ 31. V. 1944 Р. В БIЛIЙ НА ПIДЛЯШІ ВІЧНАЯ ЇМ ПАМ’ЯТЬ
|
W przypadku niektórych inskrypcji trudno jest ostatecznie rozstrzygnąć o tym, w jakim języku – ukraińskim czy rosyjskim – są one napisane, np.:
BPA-9343
НЕЗАБВЕННЫМ РОДЫЧАМ
ПОХОВАННЫМ НА ТОМУ
МІСЦЮ РОДУ
КОЛЯДА
ОД ЛЮБЫМЫХ ДІТЕЙ
И ВНУКІВ 21 – ХІ – 1923 г.
Napis zawiera zarówno elementy języka rosyjskiego (np. leksem незабвенный ‘niezapomniany, pamiętny, nieodżałowany’; grafem ы), jak i ukraińskiego (np. samogłoska i jako kontynuant dawnego ѣ – МІСЦЮ, ДІТЕЙ; końcówka – ів w dopełniaczu l. mn. - ВНУКІВ).
Wśród analizowanych inskrypcji są zapisy, w których występuje odmienność wersji językowej w stosunku do przypisanej danemu językowi tradycji graficznej. Tekst rosyjski może być zapisany łacinką:
ZAB-6483
STEFAN BOŻYK
UM. 5 MARTA
1937 G
NA 41 R. Ż
MIR PRACHU TWOIEMU
DOROGOIJ MUŻ
Wzajemne wpływy współistniejących obok siebie języków są dostrzegalne na różnych poziomach, np. na poziomie fonetycznym. Nazwisko Микитюк występuje w inskrypcjach przeważnie z miękkim t’:
ZAB-6590
ВЕЧНАЯ ПАМЯТЬ
МИКИТЮКОВ
ВАСИЛИЙ ПР 1972
ЖИЛ 68 ЛЕТ
МЕЛАНИЯ ПЛА 1964
ЖИЛА 63 ЛЕТ
ПАМЯТЬ ОТ ДИТЕЙ
Odnotowano także napisy, w których miękkie t’ zastępowane jest przez charakterystyczne dla polszczyzny c’; dotyczy to zarówno przykładów w języku rosyjskim, jak i polskim:
|
ZAB-6493 ВЕЧНАЯ ПАМЯТЬ МИКИЦЮК МАРИЯ ПР. 19 IX 1934 Г. ЖИЛА 15 ЛЕТ ПАМЯТЬ ОД БРАТА |
ZAB-6591 Ś. P. MIKICIUK ANTONI ŻYŁ LAT 90 ZM. 06.01.2004 R. ZAB-6629
|
Podobne zjawisko obserwujemy w przypadku nazwiska Ignatiuk, które w zapisie łacińskim na dwóch stojących obok siebie tablicach nagrobnych zapisane jest raz z miękkim t’, raz z c’:
ZAB-6616
Ś. P.
ADAM IGNACIUK
50 LAT
(PONIŻEJ DRUGA TABLICA)
Ś. P.
JERZY
IGNATIUK
W analizowanym materiale odnaleziono inne przykłady, w których nazwiska wschodniosłowiańskie, chociaż pisane łacinką, nie ulegają wpływom polskim i zachowują miękkie t’ i d’:
|
ZAB-6805 S.P. NINA KOTIUK ŻYŁA LAT 63 ZM.10-X-1991 R. DYMITR KOTIUK ŻYŁ LAT 83 ZM.DN.30-IV-1997 R. POKÓJ ICH DUSZOM |
ZAB-7047 Ś.P. HELENA DAWIDIUK ŻYŁA 76 LAT ZM.13.08.2003R. POKÓJ JEJ DUSZY |
W polskojęzycznej inskrypcji zawierającej nazwisko Korzeniewska zapisano zgodnie z polską normą ortograficzną rz:
ZAB-6630
Ś. P.
ANNA
KORZENIEWSKA
ŻYŁA 43 LAT
ZM. 24-XII-1940 R.
POKÓJ JEJ DUSZY
W inskrypcji rosyjskojęzycznej nazwisko to odnotowano z miękkim r’, a więc dostosowano je do normy rosyjskojęzycznej. Przymiotnik rodzaju żeńskiego КОРЕНЕВСКА pozostaje jednak w postaci bez końcowego rosyjskiego –я (КОРЕНЕВСКА, a nie КОРЕНЕВСКАЯ):
ZAB-6 629
ЗДЕСЬ
ПОКОИТСЯ
ПАУЛИНА
КОРЕНЕВСКА
ПОМІЕ 12 ДІЕКА
1987 Г
ЖЫЛА 70 Л
МІР ПРАХУ ТВОІЕМУ
ПАМЯТЬ ОТ
СЫНА І ДОЧЕРИ
12. ХІІ. 1938 Г.
Odnotowano inne przykłady nazwisk przymiotnikowych w języku rosyjskim w postaci ściągniętej:
|
ZAB-6265 ВИЕЧНАЯ ПАМЯТ АНАСТАЗИЯ ВЕНСЛАВОВСКА ПОЖ – 40 ЛЕТ ПОМ – 1918 Г. СИН ПАВОЛ. ПОЖ – 18 ЛЕТ ПАМЙЯТЬ ОД ДОЧИ МАРЙ(nieczytelne) ВНУКОВ |
ZAB-6942 ВЕЧНАЯ ПАМЯТЬ КАМИНЬСКИ ИВАН ЖИЛ 55 ЛЕТ ПР. 1968 Г. ПАМЯТЬ ОД ЖЕНЫ
|
Obecne są także przykłady nazwisk przymiotnikowych nieściągniętych:
|
BP-I-2770 ЗД5СЬ ПОКОИТСЯ СОФІЯ СТЕФАНОВНА ТОКАРСКАЯ Р. 29 СЕНТЯБРЯ 1887 Г. СКОН. 8 МАРТА 1914 Г. МИРЪ ПРАХУ ТВОЕМУ ДОРОГАЯ ЖЕНА УПОКОЙ ГОСПОДИ ДУШУ РАБЫ ТВОЕЯ |
BP-I-2836 ЛЕОНТІЙ ИВАНОВИЧЪ РОДИЕВИЧЪ ВЛОТНИЦКІЙ СКОН. 30 АПРЉ 1878 Г.
|
Interesująca jest analiza nazwiska Nieścioruk (taka jego wersja – w alfabecie łacińskim - została odnotowana najczęściej). Widać tu np. wahania między miękkim (charakterystycznym dla j. rosyjskiego) i twardym (właściwym j. polskiemu i ukraińskiemu) –n przed samogłoską –e, wahania s : ś , t : ć, zwężenie e do i. Oto przykłady zapisu tego nazwiska:
|
ZAB-6833 Ś.P. KIRYŁO I ANTONINA NIEŚCIORUK ZMARLI W 1920 R. POKÓJ ICH DUSZOM
|
ZAB-6832 Ś.P. TEODOR NIESTORUK ŻYŁ LAT 66 ZM.26.05.1966 R. MARIA NIESTORUK ŻYŁA LAT 95 ZM.1.12.1999 R. POKÓJ ICH DUSZOM
|
|
ZAB-7078 Ś.P. PELAGIA NIŚCIORUK ZM.DN.6-IX-1978 R. POKÓJ JEJ DUSZY
|
KM-1652 Ś. P. Ś. P. JANINA MICHAŁ NISTERUK NISTERUK ŻYŁA LAT 59 ŻYŁ LAT 81 ZM. 22-VIII-1976 R. ZM. 28-VI-1990 R. POKÓJ JEJ DUSZY POKÓJ JEGO DUSZY
|
|
BP-I-2928 ANTONINA NESTERUK 3-IX-1912 4-III-1999 KONRAD NESTERUK 3-III-1912 10-III-2003 STEFAN NESTERUK 30-VIII-1938 26-XI-2003
|
ZAB-6458 В. П. СТЕФАН НЕСТЕРУК СКОНЧ. 24 ФЕВРАЛА 1933 Г. НА 18 Г. ЖИЗНИ МИР ПРАХУ ТВОЕМУ ДОРОГОЙ СЫН ПАМЯТЬ ОТ РОДИТЕЛЕЙ
|
|
ZAB-6240 ВЕЧНАЯ ПАМЯТЬ ДОМІНИКА НЕСЬЦИОРУК РОЖ. 1862 Г. ПОМ. 1921 Г.
|
ZAB-7018 УПОКОЙ ГОСПОДИ ДУШУ УСОПШАГО РАБА ТВОЕГО АЛЕКСАНДРА НИСЦИОРУКА ПОМЕР 1945 НА 65 ГОДА ЖЫЗНИ
|
Odnotowano inskrypcję z właściwą polszczyźnie, a nietypową dla języka ukraińskiego końcówką 1 os. l. poj. czasu przeszłego powstałego przez połączenie imiesłowu na -л (w rodzaju męskim u-niezgłoskotwórcze oznaczone za pomocą litery – в) z formą osobową czasownika posiłkowego przekształconego w końcówkę:
KC-II-0456
В. П.
ФЕДОР КОЦЮБА
УРОДИВСЯ 28 СТИЧНЯ 1906 Р
ПРОЖИЛ 73 ЛЕТ
ПОМЕР 16-VII-1979
ЗБУДУВАВЕМ СОБИ ВЛАСНУ ХАТУ
СПОКИЙНО В НИЙ БУДУ СПОЧИВАТИ
НИ БУДУ ДО СИНА МОГИЛЫ ХОДЫТЫ
НИ БУДУ БИЛШ СВИТЛА СВИТЫТЫ
ПОКУЙ ЕГО ДУШЕ
Teksty inskrypcji nagrobnych mają na ogół ustaloną kanoniczną formę w części informacyjnej, tworzą stały model [2, s. 28]. Zwykle na pierwszym miejscu w szablonie stylistycznym nagrobka znajduje się idiom Ś.P. [3, s. 25], w przypadku napisów cyrylickich В. П. (вічна память, вечная память), Б. П. (блаженної памяті, блаженной памяти) [4, s. 50]. Oto przykłady takich inskrypcji:
|
NW-3674 Ś. P. SERGIUSZ HORBOWIEC ŻYŁ LAT 79 ZM. DN. 20. 08. 2005 r. SPOCZYWAJ W POKOJU
|
NW-3684 Ś. P. OLGA FILIPIUK ŻYŁA LAT 75 ZM. 16-VII-1981 Z PAMIĘCIĄ MĘŻA ANTONIEGO KTÓRY ZGINĄŁ W OŚWIĘCIMIU 11-VII-1941 POKÓJ ICH DUSZOM
|
|
KC-3473 В. П. ИОСИФ ДУДАС ЖИЛ 22 Г УМ 20 VI 1915 Г З ДЕРЕЧАНКИ МИР ПРАХУ ТВОЕМУ
|
WKI-I-9153 Б. П. АННА ТРОЦЮК ПР 54 ЛІТ УМ 17 СІЧ 1944
|
|
WKI-I-9154 Б. П. ЯКОВ ВАРВАРА КОТ ВМЕРЛИ В 1922 І 1934 Р. НА 59 І 69 РОЦІ ЖИТТЯ ВІЧНА ІМ ПАМЯТЬ
|
|
Elementy te są tak ściśle związane z tradycją właściwą danemu językowi, że nie ulegają zmianom i wpływom. W analizowanym materiale nie odnaleziono napisów cyrylicą z abrewiaturą С. П., a w napisach łacinką z abrewiaturą W. P. czy B. P.
Podobną „odpornością” charakteryzują się elementy końcowe inskrypcji. W napisach łacińskich są to słowa Pokój jej/jego/ich duszy/duszom, podkreślające duchowy, nieśmiertelny aspekt życia ludzkiego. Inaczej jest w inskrypcjach cyrylickich, gdzie słowa zamykające napis to zwykle Мир праху твоєму/твоему/вашему itp., a więc nawiązujące do aspektu doczesnego, ziemskiego bytowania człowieka[1]. Poniżej inskrypcje zawierające wymienione elementy:
|
ZAB-6859 Ś.P. KPT.WP.MGR INŻ. WAKULUK LAT 34 ZM.27.I.1998 POKÓJ JEGO DUSZY |
BP-I-2800 Ś. P. TEOFILA HORNOWSKA ŻYŁA LAT 79 ZM. 19-IV-1993 r. POKÓJ JEJ DUSZY
|
|
KC-3361 ТУТ СПОЧИВАЕ МАРИЯ СТРУЧУК ЖИЛА 16 ЛІТ ВМ. 14 / ІІІ 1944 Р МІР ПРАХУ ТВОЕМУ |
KC-3430 ЗДЕСЬ ПОКОИТСЯ ПРАХЪ КАЛЬШУК ПЕЛАГИЯ Ж. 65 Л. УМ 25 VII 68 МИР ПРАХУ ВАШЕМУ
|
***
Przedstawiona analiza zjawisk językowych pokazuje zarówno elementy ulegające wpływom bliskich, funkcjonujących we wspólnej przestrzeni społeczno-religijnej języków, jak i elementy zróżnicowane, nie poddające się zmianom. Świadczy to o pogranicznym charakterze opisywanego obszaru, na którym znane są tendencje do przenikania, akceptacji i asymilacji, ale też do rozgraniczeń i kontrastowania [6, s. 152].
Rozwiązania skrótów nekropolii, z których pochodzą inskrypcje nagrobne:
BO – Brzeźno
BP – Biała Podlaska
BPA – Bokinka Pańska
KC - Kodeniec
KM - Kostomłoty
NW – Nosów
WKI – Wyryki
ZAB – Zabłocie
[1] Synonimicznie z leksemem прах w inskrypcjach Wołynia odnotowano leksem тління [5, s. 206]
Agnieszka Dudek-Szumigaj
Шлях да ўзаемнасці, 2012
